Jurnalist Emine Şeçeroviç Kaşlı İsrailin Qəzzaya hücumlarından sonra ortaya çıxan qlobal boykotların iqtisadi təsiri haqqında yazıb.
İsrailin soyqırımının ilk günündən bəri həyatımızın bir hissəsi olan boykot anlayışı tez-tez müzakirə olunur, lakin lazım olduğu qədər ciddi qəbul edilmir.
Biz tez-tez "İçdiyim qazlı içkinin aqibəti necə olacaq? Yuyucu vasitə almasam, müharibə dayanacaqmı?" kimi şərhlər eşidirik. Bunlar minlərlə, hətta milyonlarla ifadəyə çevrilir, çünki biz onları ciddi qəbul etmirik. Boykotun təsirindən həqiqətən xəbərdar deyilik. Yaxud bəlkə də bunu görməməzlikdən gəlmək rahatdır, çünki öz həyat səviyyəmizi dəyişdirmək istəmirik.
Təəssüf ki, müxtəlif səbəblərdən boykot lazım olan miqyasda deyil. Amma buna baxmayaraq, böyük şirkətlərə təsir göstərir. Boykotun təsirləri ilə bağlı xəbərlər bəzən ortaya çıxsa da, biz həmişə onları ayrı-ayrılıqda oxuyur və nəzərdən qaçırırıq. Lakin, daha geniş mənzərəyə baxıb təsirləri təhlil etsəydik, görərdik ki, hətta bu miqyaslı boykot da əsas qlobal brendləri sarsıdıb.
Rekord işdənçıxarma və artımın azalması
İsveçrənin qida nəhəngi Nestlé növbəti iki il ərzində 16.000 işçisini işdən çıxaracağını açıqladı. Rəsmi səbəb "avtomatlaşdırma və xərclərin optimallaşdırılması" olsa da, bu qərar boykotların ən şiddətli olduğu Yaxın Şərq və Şimali Afrika bölgələrində iki ildir ki, satışların davamlı olaraq azalmasından sonra verilib.
Nestlé uzun müddətdir ki, İsrailin Osem şirkətinə sahib olması səbəbindən boykot siyahısındadır və məhsulları bir çox müsəlman ölkələrində getdikcə yerli alternativlərlə əvəz olunur. Şirkətin gəlir artımı son iki onillikdə ən aşağı göstərici olan 1,2%-ə düşüb və səhmlərinin 2023-2025-ci illər arasında dəyərinin təxminən beşdə birini itirəcəyi proqnozlaşdırılır.
2025-ci ilin yanvar ayında Pizza Hut və KFC-nin Türkiyə françayzi olan İş Gıda A.Ş., Yum! Brands şirkətinin tərəfdaşlığını dayandırmasından sonra iflas elan etdi. Türkiyədə 537 restoran bağlandı: 254 Pizza Hut və 283 KFC.
Rəsmi açıqlamada boykotdan bəhs edilməsə də, bu Amerika şəbəkələri aylardır ictimai qəzəbin ən çox hədəfi olub. İndoneziyada KFC 2024-cü il ərzində 47 restoranı bağladı, 2200-dən çox işçisini işdən çıxardı və 36 milyon dolları keçdiyini bildirdi. Əsas səbəb qlobal boykotlar səbəbindən satışların azalması idi.
Starbucks 2024-cü ilin birinci rübündə qlobal satışların 4% azaldığını bildirdi ki, bu da on il ərzində ən pis nəticədir. Daxili hesabatlar göstərir ki, "müəyyən bazarlardakı geosiyasi şərait" bu inkişaflara təsir edib. Yaxın Şərqdəki regional tərəfdaşı olan Alshaya Group 2000-dən çox işçisini işdən çıxarıb, Malayziya operatoru Berjaya Food isə gəlirlərinin 46% azaldığını və 15 milyon dollardan çox zərər olduğunu bildirib. Rəsmi mənbələrə görə, şirkət yüzlərlə filialını bağlayıb və təxminən 900 inzibati işçini işdən çıxarıb. Lakin bu, birbaşa boykotla deyil, "biznesin yenidən qurulması" ilə əlaqələndirilib.
Coca-Cola da ən çox boykot edilən brendlərdən biridir. Misir və Pakistanda satışlar 20%-dən çox azalıb, Türkiyədəki bazar payı 59%-dən 54%-ə düşüb və Afrika, Yaxın Şərq və Cənubi Asiya bölgələrində ümumi artım illər ərzində ilk dəfə olaraq dayanıb. Bundan əlavə, 2024-cü ilin oktyabr ayında Coca-Cola beş Almaniya fabrikini - Köln, Neumünster, Bielefeld, Berlin-Hohenschönhausen və Memmingen - bağlayacağını açıqlayıb və bu da 500-dən çox iş yerinə təsir edib.
McDonald's boykot səbəbindən bazar payını itirən ən gözə çarpan brendlərdən biridir.
Qlobal satışlar 2024-cü ildə 1% azalıb. Şirkətin hesabatlarında "Qəzzadakı müharibə və ictimai etiraz"ın bir çox ölkədəki biznesinə mənfi təsir göstərdiyi bildirilir. Baş direktor Kris Kempçinski Misir, İordaniya və Malayziyadakı bəzi filialların əhəmiyyətli gəlir itkiləri ilə üzləşdiyini etiraf edib.
Amerika idman nəhəngi Nike də oxşar vəziyyətlə üzləşir. 2025-ci il maliyyə məlumatlarına görə, şirkətin ümumi gəliri 46,3 milyard dollar olub. Bu, əvvəlki illə müqayisədə təxminən 10% azalma deməkdir. Xüsusilə Avropa, Yaxın Şərq və Afrika bölgələrində 10% gəlir itkisi, birbaşa satışlar (Nike Direct) isə 14% azalıb. Şirkətin rəsmi açıqlamalarında "çətin bazar şərtləri" və "istehlakçı vərdişlərindəki dəyişikliklər" qeyd olunsa da, azalmaların boykot dövrünə təsadüf etməsi başqa cür göstərir.
Fransanın Carrefour pərakəndə satış şəbəkəsinin xalis mənfəəti 2024-cü ildə 50%-dən çox azalaraq 2023-cü ildəki 1,65 milyard avrodan 723 milyon avroya düşüb.
İsraildə zavodların bağlanması və boykotla bağlı reaksiyalar
Yves Rocher və Sabon brendlərinin sahibi olan Fransız kosmetika qrupu Groupe Rocher, 3 iyul 2025-ci ildə İsrailin Kiryat Qat şəhərindəki istehsal müəssisələrini və logistika mərkəzini bağlayacağını və bütün istehsalını Fransaya köçürəcəyini açıqladı. Mövcud məlumata görə, bu qərar İsraildəki fabrikində, baş ofisində və logistika şöbəsində təxminən 270 iş yerinin itirilməsinə səbəb olacaq. Şirkət bunun "istehsalın optimallaşdırılması və resursların konsolidasiyası" çərçivəsində edildiyini bildirir. Bu addım faktiki olaraq brendin İsrail bazarından çıxması deməkdir və eyni zamanda müsəlman ölkələrində istehlakçı əhval-ruhiyyəsini yumşaltmaq cəhdi kimi qiymətləndirilir.
2024-cü ilin aprel ayında texnologiya nəhəngi Samsung Next Tel-Əviv ofisini bağlayacağını və İsraildən kənara köçəcəyini açıqladı. Şirkət İsrail startap sektorunda illərdir davam edən investisiya tərəfdaşlığına son qoyaraq "ölkədəki fiziki mövcudluğunun sonunu" elan etdi. Samsung-un geri çəkilməsi, böyük transmilli şirkətlərin ölkədən son zamanlar getməsinin ən bariz nümunələrindən biri hesab olunur.
İsrail iqtisadi analitikləri Coface BDI və Ultra Finance, eləcə də The Times of Israel və The New Arab media qurumlarının hesabatlarına görə, 2023-cü ilin oktyabr ayı ilə 2025-ci ilin ortaları arasında İsraildə təxminən 46.000 kiçik və orta ölçülü müəssisə bağlanıb. İlin sonuna qədər bu rəqəmin 50.000-i keçəcəyi gözlənilir. Tikinti, kənd təsərrüfatı və xidmət sektoru ən çox zərər çəkib; yüzlərlə müəssisə işçi qüvvəsinin çatışmazlığı, istehlakın azalması və işçilərin hərbi ehtiyat xidmətinə çağırılması səbəbindən bağlanıb. Hesablamalara görə, 2025-ci ilin sonuna qədər bağlanan müəssisələrin sayı 60.000-ə çata bilər. Bu vəziyyət son üç onillikdə İsrail iqtisadiyyatında ən böyük iflas dalğası kimi təsvir edilib.
Bu məlumatlar The New Arab, The Times of Israel və Al Mayadeen English tərəfindən dərc edilib, yəni həm İsrail, həm də Ərəb-Avropa mənbələrinə əsaslanır. Bu, həmçinin Qəzza müharibəsinin və boykotların İsrail iqtisadiyyatına daxildə əhəmiyyətli dərəcədə təsir etdiyini təsdiqləyir.
Beləliklə, boykot əhəmiyyətli olmasaydı və İsrailə təsir etməsəydi, İsrail bunu dayandırmağa çalışardımı? Bəlkə də bu, boykotun əsl əhəmiyyətinin ən yaxşı sübutudur.
28 oktyabr 2024-cü ildə Parisdə keçirilən iqtisadi forumda İsrail Sənaye Assosiasiyasının prezidenti Ron Tomer beynəlxalq ictimaiyyətə müraciət edərək dedi: "Biz lütf istəmirik, sadəcə bizi boykot etməyin." Tomer vurğuladı ki, İsrail brendləri və ixracatı qlobal boykotlardan ciddi şəkildə təsirlənib, "İsrailin imicinə ciddi ziyan dəyib" və sənayenin beynəlxalq etibarı bərpa etməsi üçün illər lazım olacaq.
Bir neçə ay sonra, 2024-cü ilin dekabrında İsrail Sənaye Assosiasiyası "alınan hər bir İsrail məhsulu dövləti gücləndirir" mesajı ilə tanıtım videosu yayımladı. Videoda fabriklərdən cəbhə xəttinə qədər uzanan bir zəncir təsvir edildi və bir çox müşahidəçi bunu "istehlakın birbaşa müharibə ilə əlaqəli olduğu" mesajı kimi şərh etdi.
Boykot artıq sadəcə simvolik istehlakçı reaksiyası deyil; o, maddi iqtisadi vasitəyə çevrilib. Bir çox digər qlobal brendlər istehlakçıların etik şüurunun yeni iqtisadi reallığa səbəb olduğunu qəbul ediblər. Bundan əlavə, ictimaiyyətin xəbərsiz olduğu və heç vaxt öyrənə bilməyəcəyi digər itkilər də ola bilər. Bir çox şirkət müxtəlif bəhanələr gətirərək itkilərinin boykotdan qaynaqlandığını etiraf etməkdən imtina edir, bəziləri isə hətta itkilərini gizlədə bilər. Amma həqiqət budur ki, boykotlar həqiqətən də işləyir.
İndi təsəvvür edin ki, əgər biz həqiqətən boykot etsək, onları daha geniş miqyasda həyata keçirsək, təsiri necə olacaq. Gəlin bunu öz missiyamıza çevirək və hər gün bir dostumuzu və ya qohumumuzu boykot edilmiş məhsullar almamağa inandıraq.
Səssiz müqavimətin iqtisadi gücü: Boykot işə yarayırmı?
Jurnalist Emine Şeçeroviç Kaşlı İsrailin Qəzzaya hücumlarından sonra ortaya çıxan qlobal boykotların iqtisadi təsiri haqqında yazıb.
İsrailin soyqırımının ilk günündən bəri həyatımızın bir hissəsi olan boykot anlayışı tez-tez müzakirə olunur, lakin lazım olduğu qədər ciddi qəbul edilmir.
Biz tez-tez "İçdiyim qazlı içkinin aqibəti necə olacaq? Yuyucu vasitə almasam, müharibə dayanacaqmı?" kimi şərhlər eşidirik. Bunlar minlərlə, hətta milyonlarla ifadəyə çevrilir, çünki biz onları ciddi qəbul etmirik. Boykotun təsirindən həqiqətən xəbərdar deyilik. Yaxud bəlkə də bunu görməməzlikdən gəlmək rahatdır, çünki öz həyat səviyyəmizi dəyişdirmək istəmirik.
Təəssüf ki, müxtəlif səbəblərdən boykot lazım olan miqyasda deyil. Amma buna baxmayaraq, böyük şirkətlərə təsir göstərir. Boykotun təsirləri ilə bağlı xəbərlər bəzən ortaya çıxsa da, biz həmişə onları ayrı-ayrılıqda oxuyur və nəzərdən qaçırırıq. Lakin, daha geniş mənzərəyə baxıb təsirləri təhlil etsəydik, görərdik ki, hətta bu miqyaslı boykot da əsas qlobal brendləri sarsıdıb.
Rekord işdənçıxarma və artımın azalması
İsveçrənin qida nəhəngi Nestlé növbəti iki il ərzində 16.000 işçisini işdən çıxaracağını açıqladı. Rəsmi səbəb "avtomatlaşdırma və xərclərin optimallaşdırılması" olsa da, bu qərar boykotların ən şiddətli olduğu Yaxın Şərq və Şimali Afrika bölgələrində iki ildir ki, satışların davamlı olaraq azalmasından sonra verilib.
Nestlé uzun müddətdir ki, İsrailin Osem şirkətinə sahib olması səbəbindən boykot siyahısındadır və məhsulları bir çox müsəlman ölkələrində getdikcə yerli alternativlərlə əvəz olunur. Şirkətin gəlir artımı son iki onillikdə ən aşağı göstərici olan 1,2%-ə düşüb və səhmlərinin 2023-2025-ci illər arasında dəyərinin təxminən beşdə birini itirəcəyi proqnozlaşdırılır.
2025-ci ilin yanvar ayında Pizza Hut və KFC-nin Türkiyə françayzi olan İş Gıda A.Ş., Yum! Brands şirkətinin tərəfdaşlığını dayandırmasından sonra iflas elan etdi. Türkiyədə 537 restoran bağlandı: 254 Pizza Hut və 283 KFC.
Rəsmi açıqlamada boykotdan bəhs edilməsə də, bu Amerika şəbəkələri aylardır ictimai qəzəbin ən çox hədəfi olub. İndoneziyada KFC 2024-cü il ərzində 47 restoranı bağladı, 2200-dən çox işçisini işdən çıxardı və 36 milyon dolları keçdiyini bildirdi. Əsas səbəb qlobal boykotlar səbəbindən satışların azalması idi.
Starbucks 2024-cü ilin birinci rübündə qlobal satışların 4% azaldığını bildirdi ki, bu da on il ərzində ən pis nəticədir. Daxili hesabatlar göstərir ki, "müəyyən bazarlardakı geosiyasi şərait" bu inkişaflara təsir edib. Yaxın Şərqdəki regional tərəfdaşı olan Alshaya Group 2000-dən çox işçisini işdən çıxarıb, Malayziya operatoru Berjaya Food isə gəlirlərinin 46% azaldığını və 15 milyon dollardan çox zərər olduğunu bildirib. Rəsmi mənbələrə görə, şirkət yüzlərlə filialını bağlayıb və təxminən 900 inzibati işçini işdən çıxarıb. Lakin bu, birbaşa boykotla deyil, "biznesin yenidən qurulması" ilə əlaqələndirilib.
Coca-Cola da ən çox boykot edilən brendlərdən biridir. Misir və Pakistanda satışlar 20%-dən çox azalıb, Türkiyədəki bazar payı 59%-dən 54%-ə düşüb və Afrika, Yaxın Şərq və Cənubi Asiya bölgələrində ümumi artım illər ərzində ilk dəfə olaraq dayanıb. Bundan əlavə, 2024-cü ilin oktyabr ayında Coca-Cola beş Almaniya fabrikini - Köln, Neumünster, Bielefeld, Berlin-Hohenschönhausen və Memmingen - bağlayacağını açıqlayıb və bu da 500-dən çox iş yerinə təsir edib.
McDonald's boykot səbəbindən bazar payını itirən ən gözə çarpan brendlərdən biridir.
Qlobal satışlar 2024-cü ildə 1% azalıb. Şirkətin hesabatlarında "Qəzzadakı müharibə və ictimai etiraz"ın bir çox ölkədəki biznesinə mənfi təsir göstərdiyi bildirilir. Baş direktor Kris Kempçinski Misir, İordaniya və Malayziyadakı bəzi filialların əhəmiyyətli gəlir itkiləri ilə üzləşdiyini etiraf edib.
Amerika idman nəhəngi Nike də oxşar vəziyyətlə üzləşir. 2025-ci il maliyyə məlumatlarına görə, şirkətin ümumi gəliri 46,3 milyard dollar olub. Bu, əvvəlki illə müqayisədə təxminən 10% azalma deməkdir. Xüsusilə Avropa, Yaxın Şərq və Afrika bölgələrində 10% gəlir itkisi, birbaşa satışlar (Nike Direct) isə 14% azalıb. Şirkətin rəsmi açıqlamalarında "çətin bazar şərtləri" və "istehlakçı vərdişlərindəki dəyişikliklər" qeyd olunsa da, azalmaların boykot dövrünə təsadüf etməsi başqa cür göstərir.
Fransanın Carrefour pərakəndə satış şəbəkəsinin xalis mənfəəti 2024-cü ildə 50%-dən çox azalaraq 2023-cü ildəki 1,65 milyard avrodan 723 milyon avroya düşüb.
İsraildə zavodların bağlanması və boykotla bağlı reaksiyalar
Yves Rocher və Sabon brendlərinin sahibi olan Fransız kosmetika qrupu Groupe Rocher, 3 iyul 2025-ci ildə İsrailin Kiryat Qat şəhərindəki istehsal müəssisələrini və logistika mərkəzini bağlayacağını və bütün istehsalını Fransaya köçürəcəyini açıqladı. Mövcud məlumata görə, bu qərar İsraildəki fabrikində, baş ofisində və logistika şöbəsində təxminən 270 iş yerinin itirilməsinə səbəb olacaq. Şirkət bunun "istehsalın optimallaşdırılması və resursların konsolidasiyası" çərçivəsində edildiyini bildirir. Bu addım faktiki olaraq brendin İsrail bazarından çıxması deməkdir və eyni zamanda müsəlman ölkələrində istehlakçı əhval-ruhiyyəsini yumşaltmaq cəhdi kimi qiymətləndirilir.
2024-cü ilin aprel ayında texnologiya nəhəngi Samsung Next Tel-Əviv ofisini bağlayacağını və İsraildən kənara köçəcəyini açıqladı. Şirkət İsrail startap sektorunda illərdir davam edən investisiya tərəfdaşlığına son qoyaraq "ölkədəki fiziki mövcudluğunun sonunu" elan etdi. Samsung-un geri çəkilməsi, böyük transmilli şirkətlərin ölkədən son zamanlar getməsinin ən bariz nümunələrindən biri hesab olunur.
İsrail iqtisadi analitikləri Coface BDI və Ultra Finance, eləcə də The Times of Israel və The New Arab media qurumlarının hesabatlarına görə, 2023-cü ilin oktyabr ayı ilə 2025-ci ilin ortaları arasında İsraildə təxminən 46.000 kiçik və orta ölçülü müəssisə bağlanıb. İlin sonuna qədər bu rəqəmin 50.000-i keçəcəyi gözlənilir. Tikinti, kənd təsərrüfatı və xidmət sektoru ən çox zərər çəkib; yüzlərlə müəssisə işçi qüvvəsinin çatışmazlığı, istehlakın azalması və işçilərin hərbi ehtiyat xidmətinə çağırılması səbəbindən bağlanıb. Hesablamalara görə, 2025-ci ilin sonuna qədər bağlanan müəssisələrin sayı 60.000-ə çata bilər. Bu vəziyyət son üç onillikdə İsrail iqtisadiyyatında ən böyük iflas dalğası kimi təsvir edilib.
Bu məlumatlar The New Arab, The Times of Israel və Al Mayadeen English tərəfindən dərc edilib, yəni həm İsrail, həm də Ərəb-Avropa mənbələrinə əsaslanır. Bu, həmçinin Qəzza müharibəsinin və boykotların İsrail iqtisadiyyatına daxildə əhəmiyyətli dərəcədə təsir etdiyini təsdiqləyir.
Beləliklə, boykot əhəmiyyətli olmasaydı və İsrailə təsir etməsəydi, İsrail bunu dayandırmağa çalışardımı? Bəlkə də bu, boykotun əsl əhəmiyyətinin ən yaxşı sübutudur.
28 oktyabr 2024-cü ildə Parisdə keçirilən iqtisadi forumda İsrail Sənaye Assosiasiyasının prezidenti Ron Tomer beynəlxalq ictimaiyyətə müraciət edərək dedi: "Biz lütf istəmirik, sadəcə bizi boykot etməyin." Tomer vurğuladı ki, İsrail brendləri və ixracatı qlobal boykotlardan ciddi şəkildə təsirlənib, "İsrailin imicinə ciddi ziyan dəyib" və sənayenin beynəlxalq etibarı bərpa etməsi üçün illər lazım olacaq.
Bir neçə ay sonra, 2024-cü ilin dekabrında İsrail Sənaye Assosiasiyası "alınan hər bir İsrail məhsulu dövləti gücləndirir" mesajı ilə tanıtım videosu yayımladı. Videoda fabriklərdən cəbhə xəttinə qədər uzanan bir zəncir təsvir edildi və bir çox müşahidəçi bunu "istehlakın birbaşa müharibə ilə əlaqəli olduğu" mesajı kimi şərh etdi.
Boykot artıq sadəcə simvolik istehlakçı reaksiyası deyil; o, maddi iqtisadi vasitəyə çevrilib. Bir çox digər qlobal brendlər istehlakçıların etik şüurunun yeni iqtisadi reallığa səbəb olduğunu qəbul ediblər. Bundan əlavə, ictimaiyyətin xəbərsiz olduğu və heç vaxt öyrənə bilməyəcəyi digər itkilər də ola bilər. Bir çox şirkət müxtəlif bəhanələr gətirərək itkilərinin boykotdan qaynaqlandığını etiraf etməkdən imtina edir, bəziləri isə hətta itkilərini gizlədə bilər. Amma həqiqət budur ki, boykotlar həqiqətən də işləyir.
İndi təsəvvür edin ki, əgər biz həqiqətən boykot etsək, onları daha geniş miqyasda həyata keçirsək, təsiri necə olacaq. Gəlin bunu öz missiyamıza çevirək və hər gün bir dostumuzu və ya qohumumuzu boykot edilmiş məhsullar almamağa inandıraq.